Ważniejsze terminy literackie
pochodzenia greckiego i łacińskiego
Aforyzm < gr. ¢forismÒj - definicja; powiedzenie
Jest to złota myśl, sentencja,
przysłowie, np.
„Lepszy w garści wróbel niż gołąbków
sto na dachu”, czyli:
„Melior
passer in pugnis centum in tecto columbis.”
|
|
|
Akcent < łac. accentus - nacisk
Jak niektórzy niedouczeni starają się
zlikwidować różnicę między "u" i "ó" („no, przecież
wymawia się jednakowo”), tak samo dla niektórych nie ma różnicy między
"zrobilíśmy" a "zrobíliśmy". A jest to błąd akcentu, jak
gdyby fałszywy ton w muzyce, a zatem:
"pracowáliśmy" a nie:
"pracowalíśmy"; "matemátyka" a nie:
"matematyka"; "incógnito" a nie: "incogníto"
|
|
|
Akcja < łac. actio - działanie
To taki układ zdarzeń w utworze,
które kształtują losy bohaterów w następstwie chronologicznym i przyczynowym,
czyli
Najpierw Parys uciekł z Heleną, potem
toczyła się wojna trojańska, a po upadku Ilionu Eneasz długo wędrował, zanim
dobił do wybrzeży Lacjum.
|
|
|
Alegoria < gr. ¢llhgor…a - mówienie w przenośni, obrazowo
Ten zabieg stylistyczny, często
stosowany w bajkach czy przypowieściach, pozwala nam dostrzec jakąś głębszą
treść pod postacią "figury", np.
„Człowiek ten był barankiem”, czyli
„łagodnego charakteru",
„Przyjął swój krzyż”, czyli „zgodził
się na znoszenie cierpienia”.
|
|
|
Animizacja < łac. animare - ożywiać
To przenośnia, która nadaje rzeczom
martwym lub pojęciom abstrakcyjnym właściwości istot żywych, np.
„Szła przez łąki Wiosna w kwiecie
przybrana”,
„Wysłuchał kamień jęków niewiasty”.
|
|
|
Apostrofa < gr. ¢postrof» - zwrot
To figura retoryczna polegająca na
zwróceniu się do przedmiotu, pojęcia abstrakcyjnego lub osoby zmarłej,
nieobecnej, np.
„Spójrz na mnie, Afrodyto, i wspomóż
w udrękach niespełnionej miłości!”
Rodzajem apostrofy jest też −>
"Inwokacja"
|
|
|
Archaizm < gr. ¢rcaikÒj - starodawny, przestarzały
Niektórzy "dla powagi"
dobierają słowa staropolskie, „bo autorytet rośnie”, np.
"atoli" zamiast
"jednak",
"azaliż" zamiast
"czy".
|
|
|
Autobiografia < gr. aÙtÒj - sam, on sam, własny + b…oj - życie + gr£fw - piszę
Gdy prowadzisz swój pamiętnik, to
wiedz, że jesteś twórcą autobiografii.
|
|
|
Bibliografia < gr. bibl…on - książka + gr£fw - piszę
Czy potrafisz znaleźć, kto i gdzie
napisał o interesującym cię temacie? Otóż, jeśli potrafisz i
"grzebiesz" metodycznie po katalogach i spisach "na wybrany
temat", to sporządzasz właśnie bibliografię.
|
|
|
Biografia < gr. b…oj - życie + gr£fw - piszę
Często współcześnie stosowany jest
skrót c.v., czyli po łacinie
curriculum vitae, czyli po prostu życiorys.
|
|
|
Cenzura < łac. censura - sąd, krytyka, urząd
cenzora
Czy dzieciom wszystko wolno? Nie.
Przeto rodzice są cenzorami treści dostępnych dzieciom. Czy młodzieży
wszystko wolno? Nie. Przeto rodzice, nauczyciele, "starsi" są
cenzorami dla młodych. Czy dorosłym wszystko wolno? Nie. I tak zrodził się
Urząd Cenzury i Cenzora, który innym zakazuje, ale sam "pławi się"
w treściach zakazanych, bo musi je przecież poznać i ocenić.
|
|
|
Cytat < łac. citatio - powołanie się,
przywołanie, przytoczenie
Dosłownie przytaczam cudzą wypowiedź,
stosując cudzysłowy: „ ... „; » ... « .
|
|
|
Dialog < gr. di£logoj - rozmowa
Najczęściej dialog toczy się między
dwoma osobami, ale może być prowadzony w gronie, w dyskusji wielu osób. Za
ojca filozoficznego-literackiego dialogu uchodzi Platon, który przedstawiając
problem z różnych punktów widzenia, przez pryzmat osób biorących udział w
rozmowie, stara się dojść do najlepszego rozwiązania.
|
|
|
Dramat < gr. dr©ma - działanie, akcja
Gdy artysta w zacisznym miejscu
komponował i śpiewał przy wtórze liry, tworzył lirykę; gdy tworzył olbrzymie
całości w wierszu heksametrycznym (np. Homer, któremu przyznano palmę ojca
epiki), powstawała epika, a dramat to przedstawienie na scenie, na której coś
się dzieje, coś rusza. Był dialog i monolog; był śpiew i taniec, były
akcesoria i rekwizyty; była scena i widzowie. Rodził się dzisiejszy teatr.
|
|
|
Ekspresjonizm < łac. expressio - wyrażenie na
zewnątrz, wyciśnięcie
Chociaż to kierunek w sztuce powstały
niedawno, jednak nazwę zawdzięcza łacinie. Artysta, nim coś pokaże światu,
chodzi ze swoim dziełem jak niewiasta w ciąży. Artyści, którzy swoje twory
przedstawiają w sposób szczególnie wyrazisty, bardzo mocno uzewnętrzniają
swoje stany ducha, nadają mocny charakter emocjonalny swoim dziełom, to
właśnie ekspresjoniści.
|
|
|
Elegia < gr. ™lege‹a - pieśń żałobna
To utwór liryczny o smutnym nastroju,
wyrażający najczęściej ból po stracie najbliższych. To rodzaj żałobnego trenu
pisanego w starożytności grecko-rzymskiej w tzw. dystychu elegijnym, czyli
wierszu heksametrycznym przeplatanym przez pentametr. Co ciekawe i dziwne -
również w rytmie takiego metrum szli do boju spartańscy żołnierze.
|
|
|
Epika < gr. œpoj - słowo, opowieść, pieśń
To wielka narracja heksametryczna.
Zachowanym pierwszym utworem epickim w kulturze europejskiej jest
"Iliada" Homera, który jak gdyby z boku przygląda się toczącej się
wojnie trojańskiej i nam ją opowiada; opowiada w takich szczegółach, że wręcz
czujemy jego obecność przy zmaganiach żołnierzy, wplata dialogi bohaterów
jakby sam był przy tych rozmowach; wplata historię, genealogię rodów,
mitologię, geografię w sposób tak doskonały, że wpadamy w zachwycające
zdziwienie: „Czy to dzieło jednego człowieka? Czy rzeczywiście jest to
pierwowzór, skoro tak przemyślnie doskonały? Każdy kraj szczyci się, gdy
posiada swoją epopeję narodową. My szczycimy się "Panem Tadeuszem".
|
|
|
Epitafium < gr. ™pit£fioj - pogrzebowy, nagrobny
To napis nagrobny, bardzo często wiersz
powstały na zamówienie zbolałej rodziny.
|
|
|
Epitet < gr. ™p…qeton - dołożenie, przydawka
Był sobie człowiek. Człowiek ten był
artystą o wzroście niedużym, piszącym równie nieduże utwory. Zdanie pierwsze
różni się od drugiego tym, że chociaż osoba w obu zdaniach jest ta sama, to
jednak przez przydanie w zdaniu drugim różnych przymiotów (epitetów, a te
mogą być wyrażone przez rzeczownik, przymiotnik, imiesłów itp.) widzimy tę
postać dokładniej.
|
|
|
Fabuła < łac. fabula - opowieść, bajka
Wszystkie wydarzenia powiązane w
ciągi przyczynowo-skutkowe tworzą treść rozwijającą się w czasie. Jest to
fabuła prosta, ale może być ona przerywana przez dygresje, epizody i inne
elementy pozafabularne czy tę fabułę uzupełniające.
|
|
|
Futuryzm < łac. futurum - przyszłość
Kierunek w sztuce powstały w XX w.,
ale nazwę zaczerpnął ze starożytnej łaciny. Opisujemy przyszłość, staramy się
przedstawić coś, czego jeszcze nie ma. Patrząc jeszcze dalej w przód powstała
literatura Science fiction.
|
|
|
Grafomania < gr. gr£fein - pisać + man…a - szaleństwo
Nie mieć talentu do pisania dobrej
sztuki, ale mieć talent do pisania wielkiej ilość, to też swoista sztuka,
którą nazywamy właśnie grafomanią.
|
|
|
Hiperbola < gr. Ûper - ponad + bol» - rzut
Gdy żołnierz nie mógł przerzucić
śmiercionośnego pocisku ponad mury warowni, zbudowano katapultę, urządzenie
miotające ponad przeszkody. Taką literacką katapultą jest stylistyczna
hiperbola, która powoduje, że „Herkules był jak góra, maczuga jego była jak
skała, która pozwalała mu rozprawiać się z tysiącami przeciwników”.
|
|
|
Humanizm < łac. humanus - ludzki
W epoce odrodzenia odkopano wiele
rzeźb antycznych, przedstawiających ludzi, które w pierwszym okresie
chrześcijaństwa zostały wyrzucone i niszczone jako "pogańskie". A
może to, co stworzył człowiek też jest dobre? Nie tylko fizycznie przywracano
godność odkopywanym posągom, ale w okresie odrodzeniu stawiano na piedestał
godności również ludzkiego ducha i to właśnie jest humanizm.
|
|
|
Improwizacja < łac. improvisus - nieprzewidziany
Gdy na imieninach babci mama nagle
skłoni syna, by ten pochwalił się przed gośćmi swoimi recytatorskimi
zdolnościami, to jest wtedy "mała improwizacja". Gdy pod wpływem
genialnego impulsu, wzruszenia, artysta zaczyna recytować bez uprzedniego
przygotowania, to mówimy o "wielkiej improwizacji".
|
|
|
Interpretacja < łac. interpretatio - wyjaśnianie
Co miał na myśli artysta, gdy w
niejasnych obrazach i słowach przedstawił postać, wydarzenie? Co chciał przez
to powiedzieć? Chciał wyrazić to a to, powie pierwszy - i będzie to jego
interpretacja. Ależ nie, chciał wyrazić zupełnie coś innego, powie drugi - i
będzie to druga interpretacja.
|
|
|
Inwokacja < łac. invocatio - wezwanie, błaganie
Często poeci, zwłaszcza epicy, na
początku utworu zwracali się do swych duchowych opiekunek, Muz, o pomoc w
zrealizowaniu dzieła. Zwracał się Homer do Muz, ale już Mickiewicz zwracał
się do upersonifikowanej Litwy, bo właśnie ta jego ojczysta ziemia, legendy,
podania i mity litewskie, dawały mu natchnienie.
|
|
|
Ironia < gr. e„rwne…a - kpina, udawanie głupszego
O jakaś ty piękna - rzecze ktoś do
wybitnie niepięknej dziewczyny (śmiejąc się w środku). Gdy użytym wyrazom
nadajemy sens przeciwny niż znaczenie dosłowne, a przy tym odczuwamy
pogardliwą nieraz satysfakcję z tego powodu, to stosujemy ironię.
|
|
|
Klasycyzm < łac. classicus - pierwszorzędny,
wzorcowy
To, co najlepsze ze starożytności,
przeszło weryfikację dwu tysięcy lat i przetrwało. Uznane więc zostało za
sprawdzone i najlepsze, czyli klasyczne. Klasycyzm to prąd kulturowy
nawracający do wzorów antycznych. Pojawił się w odrodzeniu, odżył w
oświeceniu i trwa do dzisiaj w dziełach neoklasycystycznych.
|
|
|
Komedia < gr. kwmJd…a - komedia; śpiew na wiejskiej zabawie
Na wiejskich zabawach weselnych do
dzisiaj stosowane są satyryczne przyśpiewki. Tak też było w starożytności
greckiej. Z takich zabawowych naigrawań powstała komedia, rodzaj dramatu, w
którym - w odróżnieniu od wzniosłej tragedii - wyśmiewano aktualną sytuację
polityczną czy społeczną.
|
|
|
Kompozycja < łac. compositio - połączenie, ułożenie
By powstał utwór, twórca musi sobie
go najpierw "poskładać" w głowie. Tworzy plan, plan ten
rozbudowywuje, wypełnia treścią, postaciami, czyli - na wzór muzyków -
komponuje, zestawia części w spójną całość.
|
|
|
Koncept < łac. conceptus - ujęcie, pojęcie;
poczęcie
Gdy kobieta zachodziła w ciążę, to -
wg terminologii łacińskiej - następowało conceptio. Artysta w swym pierwszym,
natchnionym zamyśle również "poczynał", czyli jak gdyby zachodził w
ciążę i przez czas jakiś chodził ze "swoim dziecięciem", utworem,
który po okresie twórczej obróbki stawał się dziełem.
|
|
|
Licentia poetica < łac. - swoboda twórcza
Poetom wiele się wybacza, byleby
powstał utwór piękny, rytmiczny. W bukiecie poety mogą być równocześnie
kwiaty wiosny i jesieni, mogą być odstępstwa od reguł gramatyki, może być
świat daleki od realności, a wszystko to dla dobra poetyckiego utworu.
|
|
|
Liryka < gr. lurikÒj - liryczny, śpiewany przy dźwiękach liry
Obok dramatu i epiki liryka jest
jednym z trzech rodzajów literackich, w którym przede wszystkim uczucia i
stany psychiczne są wyrażane, a w starożytności wyśpiewywane z towarzyszeniem
strunowego instrumentu muzycznego, liry. Nie chodzi o akcję (dramat), nie
chodzi o fabułę (np. w epice), ale o wyrażenie uczucia (miłość, patriotyzm
itp.).
|
|
|
Metafora < gr. metafor£ - przeniesienie
Weźmijmy dwa gazy, tlen i wodór,
połączmy je w odpowiedniej proporcji, a powstanie woda, jakże inna od
wybuchowego wodoru czy niezbędnego w spalaniu tlenu. Weźmijmy dwa odrębne
pojęcia, połączmy je w gramatyczną całość, a powstanie przenośnia (metafora),
czyli twór o znaczeniu nowym, bogatszym, specyficznym. Weźmie cechy pojęć
pierwotnych, ale je poetycko przeniesie w nową jakość, np. Wstęga życia;
Chleb cierpienia.
|
|
|
Mit < gr. màqoj - legenda, opowieść; słowo
Być może dzisiaj to, co mityczne, uważamy
za bajeczną fantazję, ale pierwotnie była to opowieść, która opisywała
rzeczywiste wierzenia. Dla nas Dzeus czy Hera, Apollo czy Artemida, to już
pogańska fikcja, jednak dla starożytnych Greków była to wzniosła realność.
|
|
|
Monolog < gr. mÒnoj - pojedynczy, jedyny; lÒgoj - słowo, mowa
Współcześnie słowo
"monolog" nabrało również znaczenia negatywnego, jako wypowiedzi
jednostronnej, nie uwzględniającej i nie dopuszczającej innych wypowiedzi,
pierwotne jednak znaczenie, to po prostu wypowiedź jednej osoby.
|
|
|
Narracja < łac. narratio - opowiadanie; narrator
- opowiadacz
Często autor utworu wprowadzał do
dzieła osobę jakby stojącą z boku, narratora, który pełnił ważną rolę
"wodzireja" całości: opowiadał treść, wprowadzał w dialogi,
komentował wydarzenia.
|
|
|
Neologizm < gr. nšoj - nowy + lÒgoj - słowo, mowa
Ilość wynalazków rośnie, którym
trzeba nadać nowe terminy. Większość nowopowstałych słów bazuje na greckim i
łacińskim języku (np. telewizor i telefon, akcelerator czy epidiaskop).
|
|
|
Parabola < gr. parabol» - porównanie
Jest to utwór o charakterze
dydaktycznym (przypowieść), który przekazuje myśl moralną. Często stosowana
jest w Biblii jako pouczenie, np. O miłosiernym Samarytaninie, by pobudzić do
czynów bezinteresownej miłości, O synu marnotrawnym, by wskazać na
bezgranicznie przebaczającego Boga, O siewcy, by pokazać że nasz wzrost
duchowy powinien stale trwać.
|
|
|
Paradoks < gr. par£doxoj - nieprawdopodobny, nieoczekiwany
Jest to błyskotliwe sformułowanie
zawierające jakąś sprzeczność z
ogólnie panującym poglądem, np. Mowa służy do ukrywania myśli.
|
|
|
Parafraza < gr. par£frasij - omówienie, opowiadanie
Gdy myśl przez kogoś wyrażona jest
zbyt skrótowa, zbyt niejasna, można ją szerzej i jaśniej omówić, czyli
dokonać parafrazy. Jest to więc rodzaj interpretacji.
|
|
|
Personifikacja < łac. persona - osoba + facere - czynić
Jest to rodzaj metafory (przenośni),
w której pojęciom abstrakcyjnym nadajemy cechy osoby (uosobienie), np. Wiosna
kroczyła wśród żółtych kaczeńców. Niektórzy uważają, że większość postaci
mitologicznych to uosobione przymioty natury (wiatry, wojna, pokój itp.).
|
|
|
Plagiat < łac. plagiatus - skradziony
W jakiś sposób wszyscy jesteśmy
naśladowcami, "plagiatorami przeszłości". Gdy jednak ktoś dosłownie
przepisuje cudzy utwór i siebie przedstawia jako jego autora, to jest to
kradzież intelektualnego dorobku, czyli plagiat.
|
|
|
Realizm < łac. realis - rzeczywisty
Im więcej w utworze zgodności świata
przedstawionego ze światem rzeczywistym, z obiektywnymi przekonaniami ludzi,
tym dzieło bardziej realistyczne.
|
|
|
Recenzja < łac. recensio - ocena, przegląd
Recenzja ma związek z cenzurą.
Cenzura jednak ocenia utwór i stawia granicę dopuszczalności, gdy uzna dzieło
za szkodliwe, recenzja zaś ogranicza się do przedstawienia oceny, analizy
dzieła.
|
|
|
Retoryka < gr. ·»twr - mówca
Jak rzecz słowem przedstawić, by do
swych poglądów przekonać słuchaczy? W jakie stylistyczne środki przybrać
mowę, by obywatel nie usypiał, ale z zachwytem chłonął słowa płynące z
mównicy? Dziedziną niezbędną dla polityków, prawników itp. jest sztuka
wymowy, czyli retoryka.
|
|
|
Styl < łac. stilus - rylec do pisania; sposób
pisania
Każdy człowiek ma sobie właściwy
charakter pisma, każdy też - jak różne linie papilarne - w sposób specyficzny
się wypowiada, każdy więc ma swój styl jako odbicie jego charakteru, jego
psychiki i oby przez nauczycieli został uszanowany, a jedynie poprawiany.
|
|
|
Symbol < gr. sumbolikÒj - wiele naraz znaczący
Jest to znak, pojęcie lub układ pojęć
dla oznaczenia innego przedmiotu. Symbolem jest Au dla złota (Aurum - złoto),
symbolem mądrości jest sowa (sowa, ptak Ateny, bogini m.in. mądrości).
|
|
|
Tragedia < gr. tragJd…a - tragedia; śpiew kozłów
Tragedia jest gatunkiem dramatu
wywodzącym się od starogreckich obrzędów "śpiewu kozłów". W
odróżnieniu od komedii tragedia przedstawiała konflikt wybitnej jednostki
dążącej do osiągnięcia wzniosłego celu, ale przeciwności prowadzą ją do
katastrofy. Rodzi to trwogę i litość u widzów, którzy przez to osiągali
katharsis, czyli rodzaj oczyszczającej spowiedzi.
|
|
|
Tren < gr. qrÁnoj - lament, opłakiwanie, pieśń żałobna
Jest to rodzaj elegii, pieśni
żałobnej.
|
|
|
Turpizm < łac. turpis - szpetny, brzydki
Choć bardzo niedawno powstał kult
brzydoty (Przyboś), to termin został wzięty od łacińskiego słowa.
|
|
|
Utopia < gr. oÙ - nie, nic + tÒpoj - miejsce; czyli miejsce, którego nie ma.
Zawsze ludzie tęsknili za Rajem,
Edenem, Arkadią, Wyspą szczęśliwości. Również XVI-wieczny pisarz, Tomasz
Morus, tęskniąc za idealnym społeczeństwem, umieścił swoją powieść w
nierealnej Utopii.
|
|
